|
Karl May Atlas
De kaart van de V.S. door de bril van Karl May figureert in
dit project als referentie en start van een onderzoek
naar de geografische en landschappelijke lokalisering van de
plek waar de goede indiaan Winnetou de dood vond. Winnetou
en
Old Shatterhand zijn de hoofdrolspelers in de beroemde serie
van de Duitse fantast, parvenu en schrijver Karl May. Dick
van der Heijden (1948) en Rob
van
der Bijl (1955) maakten
als jonge jongens kennis met het werk van May. Ze zijn de geografische
en landschappelijke
positie nagegaan van het verhaal over de dood van Winnetou.
Lees verder over de achtergrond van hun project hier... of
scroll down voor hun analyse van de strips. Of..., alvast
naar de Atlas deel 2...
|
 |
Karl
May Atlas
Deel 1
De
Waarheid over
Mount Hancock
Rob van der Bijl
&
Dick
van der Heijden
Click here...
for English summary.
|
 |
 |
"PANG!
Winnetou wordt door een kogel getroffen". Op dit moment
in het stripverhaal (Arranz-versie) heeft Winnetou zojuist de bodem
van de vulkaankrater bereikt. In de prenten er aan voorafgaand is
te zien dat Winnetou en zijn mannen met touwen zich over een grote
lengte moeten laten zakken. De wand van de krater blijkt stijl en
hoog. De krater van Mount Hancock is dus diep, hetgeen wordt bevestigd
door andere prenten. Bovendien blijkt dat de kraterwand toegang
verschaft tot ondergrondse ruimtes. Na het geweerschot op Winnetou
treden foute indianen "gewaarschuwd door de geweerschoten"
vanuit "de spelonken" de kratermond binnen. |
 |
Dit beeld van Mount Hancock wordt bevestigd door de afbeelding
op de voorzijde van de Spectrum-pocket. Eén van de mannen
tuurt over de kraterrand naar beneden. De rand is scherp en duidelijk.
Dat is vooral goed te zien aan de kraterwand aan de overzijde.
Zo krijgt de lezer meteen een indruk van de maten en verhoudingen
van de kratermond. Die lijkt behoorlijk groot en tegelijkertijd
helder omsloten. Het beeld ontstaat van een diepe, als het ware
uitgehakte kamer.
|
 |
Dit
beeld is lang niet zo geprononceerd in de versie van Neugebauer
voor de 'Fix
& Fox'. De rand van kratermond
is daar veel minder hard en verloopt onregelmatiger. De kraterdiameter
lijkt ook kleiner. Beneden in die krater is het donker en kan de
lezer zich moeilijk een voorstelling van de diepte maken. |
 |
De
Arranz-tekeningen daarentegen, die voorafgaan aan de prent waarop
Winnetou dodelijk wordt getroffen, laten aan duidelijkheid niets
te wensen over. Achter de foute indiaan op wacht tekent zich een
natuurlijk landschap af dat indruk maakt. De steile wand oogt als
een onneembare muur en de geknevelde dorpelingen figureren als nietige
schepsels. |
 |
Later
als het donker is dalen Winnetou en zijn mannen langs touwen de
steile wand af. De gemeen kijkende indianen in de krater hebben
nog even niets in de gaten. |
Achtergrond
De kaart van de V.S. door de bril van Karl May figureert in dit
project van Dick en Rob als referentie en start van een onderzoek
naar de geografische
en landschappelijke lokalisering van de plek waar de goede indiaan
Winnetou de dood vond.
Winnetou en Old Shatterhand zijn de hoofdrolspelers in de beroemde
serie van de Duitse fantast, parvenu en schrijver Karl May. Vanaf
1887 schreef
hij een reeks boeken waarin zijn alter ego optrad als superman in de
meest vergelegen windstreken. Old Shatterhand was één
van die alter ego's die in de nadagen van het Wilde Westen avonturen
beleeft met zijn bloedbroeder Winnetou (in 1893 worden de verhalen
over Winnetou voor het eerst gepubliceerd). Wanneer midden jaren
60 van de
vorige eeuw de rechten van May's werk vrijkomen, verschijnen wereldwijd
uitgaves en nieuwe bewerkingen van de reeks over Old Shatterhand
en
Winnetou. Dat is ook de tijd wanneer beide onderzoekers - Dick en Rob
- als jonge jongens kennismaken met
het
werk van May.
Om de geografische en landschappelijke positie van het verhaal over
de dood van Winnetou na te gaan, is daarom geput uit enkele Nederlandstalige
bewerkingen van het verhaal. In de eerste plaats is dit de uitgave van
May's werk in de reeks van uitgeverij Het Spectrum, in het bijzonder
deel 12, 'De Dood van Winnetou'. Daarnaast hebben we geput uit de prachtige
verstripping zoals destijds verschenen in het weekblad 'Sjors en Sjimmie',
dat werd uitgegeven door De Spaarnestad die de Spaanse tekenaar Juan
Arranz contracteerde om enkele verhalen te transformeren tot strip.
Met name hebben we de tekeningen geanalyseerd van het verhaal over de
dood van Winnetou. Eveneens hebben we dat gedaan met de tekeningen van
hetzelfde verhaal dat toen als strip verscheen in het jeugdweekblad
'Fix en Fox'. De auteur/tekenaar daarvan was Walter Neugebauer die in
Duitsland voor 'Fix und Foxi' de verstripping van Mays verhaal voor
zijn rekening had genomen (de versie in de Nederlandse 'Fix en Fox'
betrof dus een vertaling uit het Duits). Neugebauer was een Joegoslaaf
en heette eigenlijk Valter Nojgebauer.
Onze zoektocht is bovendien gebaseerd op de 'Karl May Atlas' van Hans-Henning
Gerlach (uitgegeven door Karl May Verlag Bamberg Radebeul, 1998 - tweede,
verbeterde versie). Verder is geput uit andere bronnen, zoals de artikelen
van Berry Zand Scholten in het tijdschrift Accent (15 januari 1977)
en Joost van der Vaart in NRC Handelsblad (7 september 2007). En ook
hebben we gebruik gemaakt van wetenschappelijke literatuur over geografie
en vulkanen (onder andere Jay W. Sharp, University of Texas, Austin).
Ten slotte, in juli 2009 heeft Rob veldwerk ter plekke
verricht, in Wyoming,
in het stroomgebied van de Snake River (in de omgeving van het stadje
Jackson) en noordelijker in Yellow Stone National Park.
Ons onderzoek mag beperkt lijken, maar het geeft volgens ons een goede
indruk van de perceptie in het 'Tijdperk May' van Amerika. Het verhaal
over Winnetou vormt de uitdrukking van de wijze waarop in de laat 19de
eeuw wordt gekeken naar het zich razendsnel ontwikkelende Amerika, naar
de nieuwe maatschappij die aldus opkomt en tegelijkertijd naar de neergang
van oude civilisatie die toen amper begrepen werd.
 |
Mount
Hancock weergegeven met hoogtelijnen. Rechtsboven de Snake River
met daar langs de Pack Trail.
Bron: Interior Geological Survey, Reston, Virginia, 1986. |
Het verhaal
speelt zich af rond Mount Hancock in het gebied dat wordt begrensd door
de staten Montana, Idoha en Wyoming. Winnetou en Old Shatterhand proberen
met enkele handlangers een groep onschuldige burgers te bevrijden die
binnen een krater van een oude vulkaan (Hancock?) worden gegijzeld door
bandieten. Wanneer Winnetou met zijn gezelschap langs touwen afdaalt
in de krater, wordt hij dodelijk getroffen door een kogel uit het geweer
van één van de foute indianen die voor de bandieten werkt.
De burgers worden gelukkig bevrijd en Winnetou krijgt een graf ten zuiden
van Mount Hancock. Tot zover het verhaal.
Op de kaart
uit de atlas van Hans-Henning Gerlach is de plek waar Winnetou de dood
vond aangeduid als Mount Hancock in Idaho, niet ver van de grens met
Wyoming. Het graf ligt in de laatst genoemde staat, op zo'n 50 kilometer
van de (vermeende) vulkaan (aan de Gros Ventre River, niet ver van het
punt waar deze rivier uitkomt in de Snake River, onder Jackson). In
de Nederlandse versie van het verhaal (maar ook in andere versies?)
wordt bovendien gesproken van een 'Little Mount Hancock'. Dat is in
ieder geval te zien op de kaart die staat afgebeeld op de achterzijde
van de Spectrum-pocket. Overigens is het opvallend dat tussen deze kaart
en de kaart uit de atlas grote verschillen bestaan. Zo zijn de reisroutes
van beide kaarten nagenoeg onvergelijkbaar. En veelzeggend, het graf
van Winnetou bevindt zich volgens de atlas ten noordoosten van Mount
Hancock, maar volgens de Spectrum-kaart ten zuidoosten van Little Mount
Hancock.
Ondanks
het enigszins afwijkende beeld in de 'Fix & Fox'-versie zijn de
stripverhalen in grote lijnen eenduidig. Het bestaan van de Mount Hancock
krater is onweerlegbaar. Maar onderzoek
naar de geografische en geologische situatie van Mount Hancock en zijn
omgeving levert echter een heel ander beeld op. De berg is gesitueerd
in Wyoming en dus niet in Idaho, zoals de atlas van Gerlach aangeeft.
Hancock ligt in Teton County, in het uiterste zuiden van Yellow Stone
National Park - de GPS coördinaten zijn 'N 44.155222' en 'W -110.417423'.
Hancock ligt vlakbij Mount Sheridan die wel goed op de kaart van de
atlas is weergegeven.
 |
Mount Sheridan, gezien vanuit het noorden, vanaf het Yellow Stone
Lake.
Foto: Rob van der Bijl, 29 juli 2009. |
Mount
Hancock is moeilijk bereikbaar. Vanuit het noorden gezien ligt de berg
achter Sheridan (zie foto), in een gebied dat alleen via lange trails
toegankelijk is. De piek van Hancock is buiten dat gebied nagenoeg nergens
waarneembaar. Zowel Hancock als Sheridan maken deel uit van een van
vulkanisch gebied dat na een enorme uitbarsting (twee miljoen jaar geleden)
de huidige morfologie van Yellowstone Park heeft bepaald. Het centrale
deel van dit park is in feite één grote kratermond, waarvan
de contour wordt aangeduid als de 'Caldera Boundery'. Sheridon ligt
net ten zuiden van deze contour (en daar weer achter Hancock).
Dat Karl May dacht dat hier vulkanen zouden bestaan, is op zich begrijpelijk.
Hancock zelf is echter geen vulkaan, maar wel het (indirecte) resultaat
van vulkanische activiteiten, die echter al sinds duizenden jaren de
vorm hebben aangenomen van de wereldberoemde geisers, hete bronnen,
stoombaden en hete modderpotten. Overigens laat de hoogtelijnenkaart
van Hancock (zie hierboven) goed zien dat de top van deze berg geen
kratermond heeft.
Kortom,
Hancock heeft niet zo'n mooie open krater zoals wordt gesuggereerd in
de avonturen van Winnetou. En Little Mount Hancock bestaat helemaal
niet! Overigens is de berg in 1871 vernoemd naar generaal Winfield Scott
Hancock (1824-1886). May heeft dat natuurlijk ergens in een boek uit
die tijd opgedoken.
 |
De Snake River ontspruit in het gebied rond Mount Hancock. Ten zuiden
daarvan stroomt de rivier door Teton Park. In het stroomgebied van
de 'Slangenrivier' woonden vele indianen. Hierover later meer...
Foto: Rob van der Bijl, 27 juli 2009. |
Zo
komen we tot de conclusie dat een vulkaan zoals weergegeven in de tekeningen
van Arranz en zijn collega van 'Fix en Fox' volkomen fictief is. Dat
geldt ook voor een vergelijkbare vulkaan waarop gezinspeeld wordt in
de oorspronkelijke Duitse versie en in de Nederlandse vertaling van
de Spectrum-reeks. De vulkaan en bijbehorende krater die Karl May kennelijk
voor ogen had moeten veeleer in New Mexico worden getraceerd. Maar dat
gaan we later nog onderzoeken.
[Top]
[Thuis]
 Terug
naar RVDB...
De Atlas - Deel 2
De
fictieve vulkaan uit het verhaal van Karl May heeft ons uiteindelijk
in vele andere gebieden van Noord Amerika gebracht. De tocht naar het
gebied van de Mount Hancock heeft niet alleen een andere kijk op het
tijdperk van Winnetou opgeleverd, maar ook een schat aan informatie
over de geschiedenis van de 'Native Americans'. In de zomer van 2009
konden we de sporen van die geschiedenis op vele plaatsen onderweg van
Chicago naar Seattle traceren.
Ten
westen van Chicago liggen de uitgestrekte prairies van Wisconsin en
verder. Hier begint de laatste 'native' geschiedenis waarvan het treurige
verhaal van de indianen in Wounded Knee in het zuiden van de Badlands
een finaal hoogtepunt vormt. Iets verderop speelt het heroïsche
verhaal van Crazy Hors waarvan het beeld uit het graniet van de bergen
wordt gehakt. En dan de befaamde Hells Tower waarin volgens de indiaanse
overlevering een reusachtige beer zijn klauwen zou hebben gezet. Nog
westelijker loopt de Snake River die ook al een rol speelde in het verhaal
van Winnetou, maar die in werkelijkheid nog veel belangrijker is geweest
voor een reeks van indiaanse geschiedenissen in de tweede helft van
de negentiende eeuw.
Llano
Estacado  Llano
Estacado, decor voor het spannende verhaal ‘De Geest van de
Llano Estacado’. Tekening: Juan Arranz, 1982.
 Llano
Estacado, lokale weg ergens ten zuiden van de stad Amarillo in Texas.
Foto: Rob van der Bijl, juli 1998.
Al
veel eerder hadden de avonturen van Winnetou en Old Shatterhand
ons geïnspireerd om ook het zuidelijk deel van de V.S.
te verkennen. Ergens eind jaren 60, begin jaren 70 van de
vorige eeuw was Dick hier al geweest. Met de Greyhound is
hij toen onder andere langs de Llano Estacado gereden, een
hoogvlakte in het noordwesten van Texas. Deze vlakte speelt
een rol in diverse verhalen van Karl May (bijvoorbeeld ‘De
Zoon van de Berejager’). Ruim twintig jaar later rijdt
Rob zuidoostelijk van de stad Amarillo door de Llano Estacado
richting Albuquerque in New Mexico, waar een trits vulkanen
een bezoek vereist. Mogelijk dat een van deze vulkanen model
kan staat voor de fictieve, Mount Hancock vulkaan. Maar dat
moet nog steeds worden uitgezocht.
Dick van der Heijden
tijdens een van onze werkbezoeken (Brussel, 18 mei 2012), hier in het
befaamde Autrique-huis (Brussel-Schaarbeek)
waar toen een tentoonstelling werd gehouden over de Belgische striptekenaar
François Schuiten.
Helaas
is het geplande ‘wordt vervolgd …’ van dit tweede
deel niet meer vanzelfsprekend. Tot onze grote ontsteltenis is Dick
op 30 december 2021 overleden. Er rest ons niets anders dan zo goed
als mogelijk van zijn striperfenis op respectvolle wijze gebruik
te maken. Gelukkig is zijn kennis bewaard in onze herinnering en
beter nog in de grote hoeveelheid strip- en onderzoeksmateriaal dat
de afgelopen jaren door hem is verzameld. Daarom, ter ere en nagedachtenis
van onze vriend Dick, toch nog een ‘wordt vervolgd …’
Dick van
der Heijden rust even uit in stripboekhandel Brüsel (Brussel,
3 juni 2011).
Download
het artikel van Dick en Rob in ‘De Witte Bison’ (het
blad van de Karl May Vereniging), nr. 18, oktober 2015.
Meer
over strips …
[Top]
[Thuis]
Karl
May Atlas (Summary)
Rob
van der Bijl and Dick van der Heijden as little boys loved the
adventures
of Winnetou and Old Shatterhand. They still do, but became critical
regarding the geographical and geological reliability of Karl
May's
books. This web page presents the first results of their investigation.
Mount Hancock does exist, but isn't the room-like volcano as
depicted
in the texts of May and the comics which were made in the early sixties
of the previous century. Moreover, Little Mount Hancock doesn't
exist.
Unfortunately,
the planned 'to be continued...' of this second part is no longer
self-evident. Much to our dismay, Dick passed away on December
30, 2021. We have no choice but to make the best possible use
of his comic book heritage in a respectful way.
|
The
lines on this map of Mount Hancock prove this mountain is not a
vulcano. There is no crater!
Source: Interior Geological Survey, Reston, Virginia, 1986. |
To
be continued…
[Top]
[Home]
|